تأکید بر الگوی زیارتی اربعین می‌­تواند الگویی اصیل از زیارت را در جامعه اسلامی ایجاد کند و آسیب‌­های فرهنگ زیارت را که به دنبال رواج فرهنگ و سبک زندگی مدرن در جامعه ایجاد شده است، اصلاح کند.

به گزارش خبرنگار قرآن و فعالیت‌های دینی خبرگزاری فارس،‌ زیارت یکی از مهم‌­ترین جلوه‌­های رفتار دینی است. در طول تاریخ انسان­‌های دیندار، زیارت را در قالب بازدید از معابد و مزارهای پیشوایان و بزرگان دینی انجام داده­‌اند. از این جهت زیارت همواره با مفاهیمی همچون معنویت و قداست همراه بوده و زائر یکی از مفاهیم مهم معنوی و اخلاقی بوده است. در اسلام نیز زیارت از بار معنوی خاصی برخوردار است. این رویه معنوی در بین شیعیان با توجه به زیارت کربلا و اربعین شرایط ویژه‌­ای یافته است. اولین زائر اباعبدالله الحسین در روز اربعین، صحابی گرانقدر پیامبر، جابر بن عبدالله انصاری بود. ولی در مورد اینکه اهل بیت (ع) در اولین اربعین به کربلا وارد شدند یا روزی دیگر اختلاف نظر است. شیعیان و محبان حضرت (ع) نیز بر اساس این سیره زیارت اربعین را گرامی داشتند. این سیره با زیارتنامه اربعین که از طرف امام صادق (ع) بیان شده است، تقویت و تثبیت شد. این زیارتنامه معارف بلندی درباره مقام امام حسین (ع) در بر دارد. در ادامه امام حسن عسکری (ع) زیارت اربعین را یکی از ویژگی‌­های مؤمن بیان فرمودند. علامه مجلسی نیز در بحارالانوار در بیان علت تأسیس روزی به نام اربعین هفت دلیل بیان می­‌کند. حاصل این سیره شرعیه و متشرعه، اهمیت و جایگاه ویژه زیارت اربعین در بین علاقمندان به اهل بیت (ع) شد به طوری که امروزه شاهد زائران میلیونی اربعین هستیم که با پای پیاده در اربعین حسینی خود را به کربلا می‌­رسانند. به مناسبت در پیش بودن اربعین حسینی، محسن محمدی پژوهشگر پژوهشگاه بین­‌المللی المصطفی در مقاله‌ای با عنوان «اربعین، احیای الگوی زائرانه و اصلاح الگوی زیارت گردشگرانه» به رویکرد فرهنگی این رویداد پرداخته است که در ادامه گزیده‌ای از آن می‌آید:

هر چند امروزه مسافرت به مکان‌های زیارتی، با توجه به گسترش زیارت‌های دینی و سایر انواع مسافرت‌ها با رشد روزافزونی مواجه شده است. اما پس از وقوع انقلاب صنعتی و به تبع آن افزایش درآمدها و ایجاد اوقات فراغت‌، شکل‌ دیگری از سفر پا گرفت که «گردشگری» نامیده شد. در گذشته زائر به فردی گفته می‌شد که صرفاً به خاطر اغنای نیازهای معنوی خود و فقط برای رسیدن به تجربه‌های عمیق و مهم دینی به سفر می‌رود. اما امروزه واژه زائر گستره معنایی بیشتری را دربرمی‌گیرد؛ بنابراین بازدیدکنندگان مکان‌های مذهبی، انگیزه‌ها، اعتقادات و الگوهای رفتاری متفاوت و مختلفی دارند. حاصل این تحول فرهنگی تولید واژه گردشگری دینی شده است که سعی در تلفیق و ورود ادبیات و مبانی گردشگری در زیارت دارد. اما با توجه به مبانی و رویکرد گردشگری، این تلفیق سبب تنزل و آسیب ابعاد معنوی و اخلاقی زیارت می­‌شود. به نظر می‌­رسد الگوی زیارتی اربعین، مبتنی بر الگوی اصیل دینی و در تغایر تام با این آسیب‌­ها و در راه اصلاح و اعتلای الگوی زیارتی قابل تحلیل است.

الگوی زیارتی اربعین

از جهت بینشی و نگرشی

۱. معرفت‌­شناسی

فرهنگ زیارت و حضور آدمی در این عرصه‌های معنوی است که به او حقیقت مخلوق، عبد و وابسته بودن را یادآوری می‌کند و نه تنها وابسته در خلق بلکه در سیر وصول به کمال و همه لحظه‌های هستی‌اش. بنابراین توحید اساس و محور زیارت است در حالی که مبنای توریسم، فرهنگ اومانیستی شرک‌آلود و الحادی است. برای ورود به ساحت قدسی و ملکوتی اماکن زیارتی، نیازمند نوعی آمادگی روحی است که بهره‌مندی از فیوضات معنوی و درک محضر ربوبی را میسر می‌کند. کسانی که توان درک ماورایی را ندارند، نمی‌توانند وارد حریم حضور جلال و جمال نورانیت اولیای الهی گردند. از این رو ورود به اماکن قدسی نیازمند آداب خاصی است چنان که خداوند به حضرت موسی (ع) فرمود: «من پروردگار تو هستم. کفشهایت را بیرون آر که تو در سرزمین «طوی» هستی» (طه: 12) این مسأله موردنظر جامعه‌شناسان دین نیز بوده است. اهمیت آئینی آستانه معبد یا هر مرکز قدسی و زیارتگاه و کار ویژه حدود و ثغور آن، جدا کردن و فاصله انداختن مفهوم ماسوی و ملکوتی از مفهوم دنیوی و ملکی است.

زیارت اربعین در این مورد از ۲ جهت قابل توجه است:

زائر اربعین به پابوسی امامی می‌­رود که آخرین جملات او، مناجاتی توحیدگراست که هیچ بویی از منیت و شکایت به درگاه خداوند متعال ندارد؛ الهی رضا برضاک لا معبود سواک یا غیاث المثتغیثین. مداحان و ذاکران این جملات را در مدیحه­سرایی خود می­خوانند و زائران بر این جملات اشک می‌­ریزند. آستانه زائران اربعین محدوده حرم و ضریح نیست. آن‌ها از وقتی که از شهر خود راه می­‌افتند خود را زائری می­‌دانند که در حریم یار وارد شده ست لذا برخی از همان ابتدا ادب می‌­کند و پیاده طی طریق می‌­کند.

اما در نگاه گردشگرانه، با حذف ساحت قدسی و ماوراء الطبیعی، کالبد ملکوتی بی‌معناست. بنابراین توریست نه آن مسافری است که متکی به وحی و نیازمند ره‌توشه‌ای معنوی جهت دستاوردهای روحی سفر باشد بلکه هدف او لذت بردن از محسوساتی است که جنبه تاریخی یافته و در دنیای مدرن به عنوان عنصر سودآور به یک کالا تبدیل شده است و باید پر کننده خلأ‌های معنوی روحی انسان مستقل فرض شده دنیای مدرن گردد. پیشینه واژة «توریست» نیز بر مفاهیمی مثل تفرج، اشراف‌زدگی و غفلت تأکید دارد. 

۲. هستی‌­شناسی

بر اساس نگاه توحیدی همه زندگی در سیر کسب آمادگی برای زیارت بزرگ، یعنی لقاء الله که مقصد اعلای حیات می‌باشد، ساماندهی شده است. برخی از آیات خاص، نظیر اولیای الهی، مکان‌ها، زمان‌ها و اشیای دارای شأن و منزلت ربوبی به دلیل ظرفیت‌های والایی که در آن نهاده شده است, آثار تربیتی ویژه‌ای داشته و در هنگام زیارت هر زائری و متناسب با میزان آمادگی زائر، آن آثار و نتایج را بر او متجلی می‌کند. اساساً زائر اربعین با این دید آماده سفر می­‌شود که با امام و مولای خود ارتباط معنایی و معنوی برقرار کند و به عشق حضور او این سختی­‌ها را تحمل می­‌کند. زائر اربعین خود را در تعامل با روحی بلند می‌­داند که افزون بر بهره‌­مندی از فوز شهادت و زندگانی جاودانه، از فوز عظیم ولایت و امامت بهره­مند است. لذا از مراتب وجودی بالاتری برخوردار است و قدرت تصرف در عالم را دارد. برخلاف این نگرش معناگرایانه, در الگوی گردشگرانه، افراد غیرمعتقد به مکان­‌های مذهبی که نه از روی ایمان و اعتقاد بلکه به خاطر سرگرمی، کنجکاوی و یا علاقه به آنجا سفر می‌کنند. اینگونه سفرها ممکن است به انحای گوناگون انجام شوند. اما تنها چیزی که اهمیت دارد نفس سفر کردن است. نه بهره­‌بری معنوی و اخلاقی.

۳. جهان­شناسی

زائر، جهان را جلوه حق تعالی و همه عرصه‌ها و زوایای آن را نقطه اتصال و مشاهده جمال می‌داند نه آنکه هستی را کارگاه و موزه تاریخ و فرهنگ و مناظری برای تماشا و تفرج. البته این سیر در آفاق با سیر در انفس به کمال می‌­رسد. به عبارت دیگر، «زائر به دیدن مقام و مکان و آثاری می‌رود که جلوه محسوس دیدار است و نشانی از انعکاس دهنده آن مظاهر اسم الهی و اعیان ثابته است و از اینجاست که زیارت نحوی دیداربینی و بازبینی دیدار است». از این رو ملاک ارزش‌گذاری زیارت، عشق و معرفت به کمال و جمال زیارت‌ شونده است. بنابراین در زیارت سیر در آفاق و انفس توامان و مکمل یکدیگر است. زائر اربعین چه زیبا این ۲ وجه از زیارت را جمع کرده است. این سفر که با پیاده‌­روی انجام می‌­شود از جهتی ملازم حضور در طبیعت و سیر در آفاق است و از جهتی دیگر زائر در طول مسیر به یاد مولای خود و فضائل بی­مثال اوست و هر قدم را به عشق وصال به حریم او برمی­‌دارد. او در این مسیر از طرفی با افراد و فرهنگ‌­های مختلف آشنا می­‌شود و تعامل برقرار می­‌کند و از طرفی دیگر این مسیر را تجربه­‌هایی مقدس و عرفانی پیوند می‌­زند. در مقابل این نگاه زائرانه اربعین، الگوی گردشگرانه، بدون توجه به جهان ملکوت و محصور در جهان ملک و ماده، انسان را سیاح و جهانگردی ساخته است. تفاوت زائر و تورسیم از این جهت در این است که زائر اربعین سالک است و توریست ناظر به ظواهر؛ زیارت اربعین گشودن چشم دل است به جهان برای مشاهده وجه الله و توریسم باز کردن دو چشم صورت برای مشاهده دنیا.

از جهت گرایشی

۱. از فراغت ذاکرانه تا لذت غافلانه

زائر اربعین در مسیر زیارت از نوعی لذت و فراغت بهره­‌مند می‌شود و از مزایای و بهره‌­های آب و هوایی و تفرجی بهره می‌­برد و چه بسا بخشی از خاطرات خوش سفرش به این بخش از سفر اختصاص یابد. ولی او هیچگاه این سفر را سفر تفریح و خوشگذرانی قرار نمی­‌دهد. گذشته از اینکه این سفر در تعظیم شعائر و ایام مصیبت اهل بیت (ع) است، زائر اربعین همواره خود را در سفری معنوی می‌­بیند و همه مسائل سفر را با این دید تحلیل می­‌کند؛ او خود را میهمان این حریم می‌­داند، احوال خود را با مولایش در مسیر راه در میان می­‌گذارد، تلاش می­‌کند ادب این زیارت را دعایت کند. همراهان را نه فقط انسان­‌هایی شبیه و هم‌ ­مسیر خود بلکه آن‌ها را میهمانان ارباب می‌­داند لذا با آن‌ها برخوردی متفاوت دارد، تلاش می‌­کند لب به ذکر الله تعالی داشته باشد . . . این موارد نشان می‌­دهد که زائر اربعین هیچ گاه مسافری رها و غافل نیست، بلکه همواره خود را در محضر الله و در جرگه زائران حضرت ثار الله مشاهده می­‌کند و تلاش دارد آداب این اجتماع را رعایت کند.

تمایز زیارت و گردشگری در موضوع فراغت و تفریح را باید در نگاه ویژه دین به این مقوله جستجو کرد. هر چند دین در طول قرون متمادی نقشی حیاتی در ارتقا و بهبود اوقات فراغت داشته و نحوه بهره جستن مردم از اوقات فراغتشان را تحت تأثیر قرار داده است. ولی الگوی کلی دین و مدرنیته در مدیریت و تعریف اوقات فراغت و تفریح کاملاً متفاوت است. دین بر پایه نگرش توحیدمحوری، تفریح و فراغت را به معنای غفلت از یاد خدا و خلود در زندگی دنیوی مادی تعریف نکرده است. بر این اساس دین با نگرشی که فراغت و تفریح را با نوعی غفلت، بی‌مسئولیتی، عدم جدیت و نادیده گرفتن ضوابط و هنجارها تبیین می‌کنند، تناسبی ندارد.

بنابراین هر چند نوعی فراغت و تفریح در الگوی زیارت اربعین و الگور گردشگرانه زیارت وجود دارد ولی فراغت زیارت اربعین مبتنی بر نگاه توحیدی بر یاد خدا و درک و حفظ حرمت محضر مزور (امام حسین (ع)) متمرکز است، ولی گردشگری در مدرنیته به دنبال حذف مبانی ماوراءالطبیعی، مبتنی بر غفلت و بی‌تکلیفی است.

۲. قداست

قداست و زیارت اربعین تنیدگی بسیاری دارند: زیارت اربعین با توجه به روایاتی مبنی بر فضیلت زیارت اربعین و همچنین زیارت­نامه رفیعی که از طرف امام صادق (ع) بیان شده است جنبه‌­ای کاملاً مقدس پیدا می‌­کند. رویدادهای کربلا به دست افراد الهی و ملکوتی همچون امام حسین (ع) و یاران بابصیرتشان محقق شده است و از این جهت حافظه تاریخی کربلا با مردانی مقدس پیوند خورده است. کربلا از ابعادی کاملاً عرفانی برخوردار است و امام حسین (ع) حادثه‌­ای عرفانی را در فنای عبد در وصال حق تعالی در کربلا خلق کرده است. در کربلا مکاشفات و کرامات و تشرفات فراوانی روی داده است و عارفان همواره زیارت کربلا را با دیدی مقدس و عرفانی نگریسته‌­اند. مجموع ویژگی‌­های فوق معنا و مفهومی را برای کربلا و زیارت اربعین فراهم آورده است که آن را به مکانی برای عبادت به شرایط آرمانی رسانده است. لذا زائران نماز و قرآن در حرم حسینی را بسیار ارزشمند می‌­شمرند به طوری که حاضرند رنج سفر را برای درک این توفیق تحمل کنند.

بحث قداست در زیارت اربعین از جهت هویت‌بخشی مکان نیز قابل بررسی است. رابطه عمیقی بین مکان و هویت وجود دارد. ساخت مکان همیشه با ایجاد هویت‌های جدید همراه بوده است و بر عکس، ایجاد هویت نیز همیشه مستلزم ساخت مکان است. از یک سو مفهوم معنادار یک مکان، بر اساس افرادی که ساکن آن هستند (درون مکان) و همچنین افرادی که از بیرون آن را می‌بینند، در مورد آن نظر داده و آن را تفسیر می‌کنند (بیرون مکان)، شکل می‌گیرد. از سوی دیگر، همه افراد به نحوی، چه به طور فیزیکی و چه از نظر اجتماعی مکان را اشغال می‌کنند، بنابراین مکان و هویت با هم رابطه تنگاتنگی دارند. 

از جهت کنشی

معنویت‌­گرایی

یکی از مهم‌ترین ابعاد زیارت، ابعاد معنوی و اخلاقی آن است. در همه ادیان زیارت براساس ایمان زائر و به دنبال دغدغه‌ها و اولویت‌بندی‌های معنوی و روحی او انجام می‌شود. در نگاه اولیه به نظر می‌رسد مهم‌ترین تفاوت زیارت و توریسم از جهت معنویت­‌گرایی باشد، ولی گردشگری دینی این تفاوت را به شباهت تبدیل کرده است. از وقتی که مکان‌های زیارتی به مقصد سفرهای گردشگری تبدیل شد، معنویت‌گرایی نیز یکی از ابعاد گردشگری نوین شد. این مسأله تا حدودی به رشد فزاینده افرادی اشاره می‌کند که در پی یافتن پاسخی برای سؤال‌های بنیادین وجود انسان از جمله معنی زندگی چیست هستند.

الف) معنویت جمع‌­گرایانه

زیارت بر نوعی معنویت الهی دلالت دارد که هر چند بر تقویت و توسعه رابطه با خدا تأکید دارد، ولی نوعی معنویت جمع‌گرایانه توحیدی است. به عبارت دیگر زیارت در عین اینکه بر پالایش روح و تقویت ارتباط با معبود تأکید می‌کند ولی از گونه‌ای معنویت منتشَر حکایت دارد که همه زائران را به کسب فضائل اخلاقی رهنمون می‌کند. لذا در بسیاری از موارد سفرهای زیارتی به صورت دسته‌جمعی همراه می‌شود و بخش مهمی از اخلاق زائر برای بهبود و ارتقای روابط بین زائران است. وقتی این زیارت‌های گروهی با انجام مناسک جمعی نیز همراه می‌شود جلوه دیگری از «معنویت اجتماعی» را به تصویر می‌کشد. وجود این ابعاد جمع‌گرایانه معنوی در زیارت است که اماکن زیارتی را از «حال و هوای معنوی» برخوردار می‌کند.

ب) معنویت شریعت­‌گرایانه

زیارت بر معنویتی شریعت‌گرا و ضابطه‌مند استوار است. زیارت به صرف حضور در اماکن مذهبی خلاصه نمی‌شود، بلکه همراه آداب ویژه‌ای است که شامل اعمالی مانند طهارت (غسل، وضو)، قرائت ادعیه، اذکار و نماز می‌باشد. بنابراین معنویت در زیارت مبتنی بر نوعی برنامه عبادی و مناسکی است که در قالب رعایت آداب و اعمال ـ اعم از واجب و مستحب ـ انجام می‌شود. به این ترتیب، زیارت در بطن و بستر شریعت است و از آن جدا نیست. در مقابل این معنویت شریعت­گرا, معنویت گردشگری دینی، شریعت­‌گریز است. اساساً یکی از ویژگی‌های معنویت مدرن شریعت‌ناپذیری است. شریعت با فلسفه معنویت‌خواهی مدرن (ایجاد امر مشترک دینی جهت تحمل اختلافات در ظواهر رفتار دینی) هم‌خوانی ندارد. زیارت اربعین از این جهت معنویتی شریعت­‌گرا را ترویج می­‌کند. اساساً تقدس و معنویت کربلا با اجرای برنامه­‌ها و مناسک دینی گره خورده است که مهم‌­ترین آن‌ها برنامه عزاداری است. زائر اربعین خود را سوگدار و دلداده امامی می­‌داند که مصائب او با مهم‌­ترین مناسک دینی مانند نماز (نماز ظهر عاشورا، مناجات و قرائت قرآن شب عاشورا) گره خورده است. در واقع در زیارت اربعین ابعاد احساسی و مناسکی دین در هم تنیده می­‌شود.

پیاده‌روی اربعین یک زیارت گردشگرانه است!

توریسم نه در مقصد و نه در طریقت و نه در مبنا با زیارت که جهان‌بینی و ارزش‌های وحیانی و برخاسته از کشش درونی و در پی کمال‌جویی و بهره‌مندی از نورانیت ساحت‌های نورانی بار یافته است، همراه و همزاد و همگن نیست. توریسم رهاورد مدنیت مادی غرب بر مبنای فرهنگ اومانیستی و کالانگری انسان و جهان و سود و تجارت از رفت‌وآمد و نفرهاست نه شیفتگی و دلدادگی که حضور در بارگاه قدسی انوار متصل به خالق نور را جست‌وجو می‌کند. مواجهه توریسم خلودانگاری بشر مادی است که به حض ظاهری بسنده می‌کند و زائر به صیرورت در مسیر نورانیت و حضور در محضر ربوبی و بازبینی و دلدار هستی است.

زیارت اربعین با تمرکز بر رویه‌­هایی مقدس و عرفانی به دور از آسیب‌های اخلاقی و فرهنگی زیارت­‌های گردشگرانه است. تأکید بر الگوی زیارتی اربعین می‌­تواند الگویی اصیل از زیارت را در جامعه اسلامی ایجاد کند و آسیب‌­های فرهنگ زیارت را که به دنبال رواج فرهنگ و سبک زندگی مدرن در جامعه ایجاد شده است، اصلاح کند.

منابع

-ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله (۱۴۰۰)، رسائل، قم، انتشارات بیدار.

- ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، (۱۴۰۳ق)، الاشارات و تنبیهات، با شرح خواجه نصیرالدین طوسی، دفتر نشر کتاب، تهران.

- ابن عربی، محی الدین، (۱۴۰۵ق / ۱۳۶۳)، التفوحات المکیه، با تحقیق عثمان یحیی، تصویر و مراجعه ابراهیم مدکور، المکتبه العربیه، قاهره.

-ابویعلی الموصلی، احمد بن علی بن المثنی التمیمی (۱۴۰۷ق)، مسند ابی یعلی، دار المأمون للتراث، بیروت.

-احمدی فقیه, محمدحسن، (۱۴۳۰ق) زیارت اربعین؛ آیینه عرفان و آیت ایمان، قم‌، آیات بینات.

-احمدی، حمید (۱۳۹۰)، زائر یا توریست، قم، مؤسسه اندیشه و فرهنگ دینی.

 -امام خمینی, روح الله (۱۴۰۶ق)، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، مؤسسه پاسدار اسلام، قم.

- امام خمینی، روح الله (۱۳۸۱)، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه نشر، آثار امام خمینی، چاپ هفتم.

- الانصاری القرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد (۱۴۰۵ق)، تفسیر القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت.

 -بابایی، حبیب الله (۱۳۹۰)، «سکولاریسم معنوی (مناسبات سکولاریسم و معنویت در عصر جدید)»، آیین عرفی (جستارهایی انتقادی در بنیادهای سکولاریسم), با نظارت علمی محمد تقی سبحانی، به اهتمام مهدی امیدی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.

- برمر، توماس. اس (۱۳۹۲)، «فضاهای مقدس و مکان‌های گردشری»، گردشگری دینی و سفرهای معنوی، دالن. جی. تیموتی، دانیل اچ. السن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فر، جامعه‌شناسان، تهران.

-البطاط، حسون، (۲۰۱۳م) شرح زیاره الاربعین للامام الحسین علیه السلام، ‌، الفیحاء، بیروت.

-پژوهشکده حج و زیارت (۱۳۹۰), مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، قم.

- تیموتی، دالن جی، دانیل اچ، اُلسن (۱۳۹۲)، «گردشگری و سفرهای زیارتی»، گردشگری، دین و سفرهای معنوی، دالن. جی، تیموتی، دانیل، اچ، اُلسن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فرد، جامعه‌شناسان، تهران.

-تیموتی، دالن. جی، (۱۳۸۸)، جامعه‌شناسی مصرف (گردشگری خرید)‌، ترجمه علی اصغر سیدی، مهدی حسین آبادی، تهران، جامعه‌شناسان، ۱۳۸۸.

-جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۱)، ادب فنای مقربان، قم، اسراء.

-دیگانس، جاستین، (۱۳۹۲) «زیارت دینی و سکولار»، گردشگری، ‌دین و سفرهای معنوی، دالن‌ جی. تیموتی، دانیل اچ. اُلسن، ترجمه محمد قلی‌پور، احسان مجیدی‌فرد، جامعه‌شناسان، تهران.

- رازی، فخرالدین (۱۴۰۷ق)، المطالب العالیه فی العلم الهی، با تحقیق احمد حجازی السقا، دارالکتاب العربی، بیروت.

- رنجبر، محسن، (۱۳۸۴) "پژوهشی در اربعین حسینی علیه السلام"، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۵.

-زحیلی، وهبه (۱۴۱۱ق)، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دارالفکر المعاصر و دارالفکر، دمشق و بیروت.

-سهروردی، شهاب الدین (۱۳۷۲ش)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، با تصحیح هنری کربن، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.

-سید ابن طاووس، (۱۴۱۶ق) الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم.

- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر (۱۴۰۱ق)، الجامع الصغیر فی احادیث البشری النذیر، دارالفکر، بیروت.

-شجاعی زند، علیرضا (۱۳۸۰)، دین، جامعه و عرفی شدن، نشر مرکز، تهران.

-صابونی، محمد علی (۱۴۰۲ق)، صفوة التفاسیر، دارالقرآن الکریم، بیروت، چاپ چهارم.

-طباطبایی، سید محمد حسین (۱۳۸۸)، بررسی‌های اسلامی به کوشش سید‌هادی خسروشاهی، چاپ دوم، قم، مؤسسه بوستان کتاب.

-طوسی، ابوجعفر محمدبن­حسن، (۱۴۰۷ق) التهذیب، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

منبع:فارس نیوز